Хүн төрлөгтөн 15 000 жилийн тэртээгээс Төв Азийн
Тэгш Өндөрлөгт нохойг /CANIS LUPUR/ /латинаар бичиж үлдээх буюу лат./
гэршүүлсэн гэдэг. Энэ нь MEZOLITHIC /лат./ үе ба хуучин чулуун зэвсгийн
үе PALEOLITHIC /лат./-ээс шинэ чулуун зэвсгийн үе NEOLITHIC /лат./-д
шилжих завсрын уе MIDDLE STONE AGE /лат./ гэдэг. Энэ үед аль хэдийнээ
орчин үеийн хүн HOMO SAPIENS /лат./ бий болж, улмаар эхийн эрхт овог
үүсэж байжээ. Галыг бол аль хэдийн (40 000-15 000 paleolitic era)
гаргах болсноор зэвсгийн төрөл сайжирч, нум сумыг хэрэглэх болсон үе.
Төв
Азийн байгаль, газар зүйн байдал, амьтан ургамлын аймаг орчин үеийн
төрхөө олсон байлаа. Мөн одоогийн Монгол нутагт мал аж ахуйн үүсвэр
тавигджээ.
Монгол угсаатан ард түмэн
нохойг гаршуулж ашиглахдаа голдуу хар, хар бараан зүсний, дөрвөн нүдтэй
гэх хөмсөг цагаан шаргал, цээж өвчүү нь цагаан буюу цагаан шаргал,
улбар шар өнгийн цээж, дөрвөн хөл нь мөн адил цагаан шаргал байхаар,
хүч тэнхээ сайтай, тэсвэртэй, өл даах чадвараар нь сонгодог байв.
Цагаан, саарал, шар, алаг зүсний нохдыг авдаггүйн учир нь тэжээвэр
малаа чоно, үнэг, ирвэс, шилуус гэх араатан амьтадтай эндүүрэлэхгүй
гэсэн бодол.
Монголчууд нохойг
голдуу харуул хамгаалалт, анч, үхэр дагагч, хоньч гэсэн чиглэлээр өсгөн
өржүүлж иржээ. Ан хийхдээ ихэнхдээ гарз үүлдрийн тайга нохойг хурдан
болохлоор нь ашиглана. Анчид нэг нас хүрч байгаа бие гүйцсэн гөлгөн
нохойг бусад дадлагатай ноходын хамт дагуулж, сургана. Учир нь бага
настай нохойн соёо гүйцэд ургаж маш хурц үзүүртэй байдаг. Бодон гахайг
араас нь хөөн гүйцэж борвийг нь тас татан унагаадаг гэдэг. Ёр нь амьтны
арьсыг нь цоо хаздаг.
Нохой голдуу
13-15 жил бую 27-30 насалдаг. Нэг жилд тэдний био ритм хоёр удаа
явагдана. Зарим хав нохой 30-аас илүү наслах ч байдаг. Дэлхий дээр
одоогоор нохойны тоо толгойг 400 сая орчим гэж эрдэмтэд таамагладаг.
Хэдий олон гөлөг төрүүлдэг боловч үхэж үрэгдэх бас их байдагтай
холбоотой.
Сайн үүлдрийн эх нохойг
маш их хүндэтгэнэ. Эзнийнх нь зөвшөөрлөөр гөлгийг нь авахдаа сайн өдөр
цагийг болзож эзэнд нь бэлэг, өглөг барицтай очиж, эх нохойнд нь хүртэл
идэш бэлэг, нууц хоол өгнө.
Хэрвээ
эм нохой өөрөө гэр хотонд ирвэл буян авчирч байх нь, эр нохой ирвэл олз
орж байх нь. гэж билэгшээн сайн асарч тэжээж, буян хурааж байна гэж
үздэг. ЖИНГЭР, ГИЧИЙ гэх үгсийг олон дахин давтах, муу ярианд холбох,
хараал болгон хэлхийг ихэд цээрлэдэг. Нохойгоо илж таалж эрхлүүлдэггүй
боловч яг эзэн хүн нь өвчүү цээжийг нь маажиж өгдөг. Энэ нь нохой эзнээ
мартахгүй болдог гэдэг хуучний домогтой. Нохойны аль ч мөч нь цээжиндээ
хүрдэггүй...
Эрдэмтэн мэргэд,
судлаачдын туурвисан орчин үеийн шинжлэх ухааны мэргэжлийн номнууд дээр
МОНГОЛ НОХОЙ гэсэн төрөл байдаггүй ч ерөнхийд нь TIBET MASTIFF /лат./
гэдэг төрөлд хамааруулдаг. Зарим улсууд БАНХАР нохойг Монгол нохой
биш, мөргөлчид Цайдамын талыг гатлаад Цастын оронд очоод буцахдаа
тэндээс сарлагыг авч ирдэг байсан. Замдаа сарлагаа алдчихгүйн тулд мөн
араатан амьтнаас хамгаалуулахын тулд энэхүү нохойгоор мануулж, Төвдөөс
хамтад нь авч ирдэг байсан гэлцэнэ. Энэ бол ташаа ойлголт!
Эртнээс
нааш энэ төрлийн нохойг Монголд БАНХАР, Хятадад ZANG' Ao /лат./,
Непалд BHOTE KUKUR /лат./ Төвдэд DO-KHYI /лат./ гэж нэрлэсээр ирсэн.
Дундад зуун эхлэх үед Энэтхэг Арабын орнууд TIGER HEAD /лат./ гэж
нэрлэж байж. Үүнтэй төстэй төрлийн нохой бол SAINT BERNARD нохой.
Түүнийг анх Гэгээн ламтан Бернард Альпын цаст өндөрлөгт хөтөч болгох
зорилгоор зохиомлоор гаргаж авсан гэдэг. Энэ нохойн эх сурвалж нь нэг
талаас TIBET MASTIFF нөгөө талаас SWISS ALP уулын нохой гэдэг. Энэ
нохойг бид нар "BEETHOVEN" гэдэг киноноос мэднэ.
БАНХАР нохойн дундаж өндөр 75-85 см, амьдын жин дундажаар 70-90кг. Зарим үед өндөр нь нэг метр, жин нь 110 кг хүрч байж.
Сайн
нохой үхлээ эзэндээ харуулдаггүй. Цаг нь болохлээр өөрөө яваад хаа
нэгэн далд газар ойчоод өгдөг. Эзэн нь мэдэж л байдаг боловч саад
хийдэггүй. Сүүлд Эзэн нь олж аваад сүүлийг нь тайрч аван дэрлүүлээд
ингэр газар хөдөөлүүлэн, хойд насандаа хүн болж төрхийг ерөөж оршуулгын
ёслол үйлддэг.
Дашрамд өгүүлхэд
эдгээр зурагнуудыг, хамт ажилладаг Америкчүүдэд үзүүлхэд ".. хар арслан
гэж байдаг юм уу? ..." гэж нэг нь бүүр дуу алдаж билээ. Харин Монголын
талаар овоо мэдлэгтэй нэг нь "... монголын байгаль цаг агаар амьтныг
ингэж өөрчлөх гэж дээ..." гэж толгой сэгсэрч байв.
